Ο φαύλος κύκλος των καπιταλιστικών κρίσεων

Αποσπάσματα από το «Σοσιαλισμός, Ουτοπικός και Επιστημονικός» του Φρίντριχ Ένγκελς

«Για να τελειώνουμε, συνοψίζουμε σύντομα την πορεία που ακολούθησε η ανάπτυξή μας:     
[…]
2. Καπιταλιστική επανάσταση: Μετατροπή της βιομηχανίας, στην αρχή με την απλή συνεργασία και τη χειροτεχνική φάμπρικα. Συγκέντρωση των μέσων παραγωγής, που ως τότε ήταν σκόρπια, σε μεγάλα εργαστήρια και, κατά συνέπεια, μετατροπή τους από ατομικά σε κοινωνικά - μετατροπή που δεν θίγει τη μορφή ανταλλαγής στο σύνολό της. Οι παλιές μορφές ιδιοποίησης εξακολουθούν να ισχύουν. Εμφανίζεται ο καπιταλιστής. Με την ιδιότητα του ιδιοκτήτη των μέσων παραγωγής, ιδιοποιείται τα προϊόντα και τα μετατρέπει σε εμπορεύματα. Η παραγωγή γίνεται κοινωνική πράξη. Η ανταλλαγή και μαζί μ' αυτή η ιδιοποίηση παραμένουν ατομικές πράξεις, πράξεις του ξεχωριστού ανθρώπου: το κοινωνικό προϊόν το ιδιοποιείται ο ατομικός καπιταλιστής. Αυτή είναι μια βασική αντίφαση, από την οποία ξεπηδούν όλες οι αντιφάσεις της σημερινής κοινωνίας, αντιφάσεις που τις φέρνει στο φως η μεγάλης κλίμακας βιομηχανία.

Α. Χωρισμός του παραγωγού από τα μέσα παραγωγής. Καταδίκη του εργάτη να μείνει όλη τη ζωή του μισθωτός. Αντίθεση ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αστική τάξη.

Β. Εκδήλωση όλο και πιο έντονη και με αυξανόμενη αποτελεσματικότητα, των νόμων που κυριαρχούν στην παραγωγή εμπορευμάτων. Αχαλίνωτος ανταγωνισμός. Αντίθεση ανάμεσα στην κοινωνική οργάνωση μέσα στο κάθε ξεχωριστό εργοστάσιο και την κοινωνική αναρχία στο σύνολο της παραγωγής.

Γ. Από τη μια, τελειοποίηση των μηχανικών εγκαταστάσεων, που ο ανταγωνισμός την κάνει επιτακτικό νόμο για τον κάθε ξεχωριστό εργοστασιάρχη, και ένας όλο και μεγαλύτερος παραμερισμός των εργατών: εφεδρικός βιομηχανικός στρατός. Από την άλλη, επέκταση δίχως όρια της παραγωγής, που είναι και αυτή εξίσου υποχρεωτικός νόμος του ανταγωνισμού για τον κάθε εργοστασιάρχη. Και στις δύο πλευρές, πρωτάκουστη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, πλεόνασμα της προσφοράς στην αγορά, υπερπαραγωγή, παραγέμισμα των αγορών, κρίσεις κάθε δέκα χρόνια, φαύλος κύκλος: εδώ, πλεόνασμα από παραγωγικά μέσα και προϊόντα - εκεί, πλεόνασμα από εργάτες δίχως εργασία και δίχως μέσα συντήρησης. Οι δύο αυτοί μοχλοί της παραγωγής και της κοινωνικής ευημερίας δεν μπορούν να συνενωθούν, γιατί η καπιταλιστική μορφή της παραγωγής απαγορεύει στις παραγωγικές δυνάμεις να μπουν σε κίνηση, στα προϊόντα να κυκλοφορήσουν, αν δεν μετατραπούν προηγουμένως σε κεφάλαιο, πράγμα που εμποδίζει αυτή η ίδια η αφθονία τους. Η αντίφαση έχει φτάσει ως τον παραλογισμό. Ο τρόπος παραγωγής στασιάζει ενάντια στη μορφή ανταλλαγής. Η αστική τάξη πείστηκε και η ίδια πως είναι ανίκανη να διευθύνει άλλο τις δικές της κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις.
[…]

3. Προλεταριακή επανάσταση, διάλυση των αντιφάσεων: Το προλεταριάτο κατακτά τη δημόσια εξουσία και, χάρη στην εξουσία αυτή, μετατρέπει τα κοινωνικά μέσα παραγωγής, που ξέφυγαν από τα χέρια της αστικής τάξης, σε δημόσια ιδιοκτησία. Με την πράξη αυτή, ελευθερώνει τα παραγωγικά μέσα από την προηγούμενη ιδιότητά τους να είναι κεφάλαιο και δίνει πλήρη ελευθερία στον κοινωνικό τους χαρακτήρα να επιβληθεί. Η κοινωνική παραγωγή, σύμφωνα με ένα προκαθορισμένο πλάνο, είναι από τώρα και στο εξής δυνατή. Η ανάπτυξη της παραγωγής κάνει την ύπαρξη στο μέλλον των διάφορων κοινωνικών τάξεων αναχρονισμό. Στο μέτρο που εξαφανίζεται η αναρχία στην κοινωνική παραγωγή, πέφτει σε ύπνο και η πολιτική εξουσία του Κράτους. Οι άνθρωποι, κύριοι επιτέλους της κοινωνικής τους οργάνωσης, γίνονται, ακριβώς γι' αυτό το λόγο, κύριοι της φύσης, κύριοι του εαυτού τους, ελεύθεροι.     
Να πραγματοποιήσει την απελευθερωτική αυτή πράξη, αυτή είναι η ιστορική αποστολή του σύγχρονου προλεταριάτου. Να εξακριβώσει τις ιστορικές συνθήκες και, μ'αυτό, την ίδια τη φύση τους και να δώσει έτσι στην τάξη που αποστολή της είναι να δράσει, τάξη καταπιεζόμενη σήμερα, την επίγνωση των όρων και της φύσης της δράσης της, αυτό είναι το καθήκον του επιστημονικού σοσιαλισμού, που είναι η θεωρητική έκφραση του προλεταριακού κινήματος.»

Το προηγούμενο απόσπασμα είναι το τελευταίο μέρος του βιβλίου.    

Απόσπασμα:
«. Η αντίφαση μεταξύ κοινωνικής παραγωγής και καπιταλιστικής ιδιοποίησης αναπαράγεται με τη μορφή του ανταγωνισμού ανάμεσα στην οργάνωση της παραγωγής στο ξεχωριστό εργοστάσιο και την αναρχία της παραγωγής στο σύνολο της κοινωνίας.

Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής κινείται μέσα στις δύο αυτές μορφές αντίφασης, μιας αντίφασης που είναι συνυφασμένη εξαρχής μαζί του, διαγράφοντας ασταμάτητα το «φαύλο κύκλο» που είχε περιγράψει ο Φουριέ. Ωστόσο αυτό που δεν μπορούσε ακόμη να αντιληφθεί στον καιρό του ο Φουριέ, είναι πως ο κύκλος αυτός στενεύει σιγά-σιγά, πως η κίνηση μοιάζει όλο και περισσότερο με μια σπειροειδή γραμμή που, όπως και στους πλανήτες, θα καταλήξει να συγκρουστεί με το κέντρο. Η κινητήρια δύναμη της κοινωνικής αναρχίας στην παραγωγή είναι αυτή που μετατρέπει όλο και περισσότερο τη μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων σε προλετάριους και οι προλεταριακές μάζες με τη σειρά τους είναι αυτές που τελικά θα βάλουν ένα τέλος στην αναρχία της παραγωγής. Η ίδια κινητήρια δύναμη είναι εκείνη που μετατρέπει την απεριόριστη δυνατότητα για τελειοποίηση των μηχανών στη μεγάλη βιομηχανία σε επιτακτικό νόμο για τον κάθε ξεχωριστό βιομήχανο καπιταλιστή, που τον εξαναγκάζει να τελειοποιεί όλο και πιο πολύ τις μηχανικές του εγκαταστάσεις κάτω από την απειλή της καταστροφής.

Τελειοποίηση όμως των μηχανών σημαίνει πως ένα μέρος από το ανθρώπινο εργατικό δυναμικό περισσεύει. Αν η εισαγωγή και ο πολλαπλασιασμός των μηχανών σήμανε τον εκτοπισμό εκατομμυρίων χειρωνακτών και την αντικατάστασή τους από ένα μικρό αριθμό χειριστών της μηχανής, η τελειοποίηση των μηχανικών εγκαταστάσεων σημαίνει τον εκτοπισμό όλο και περισσότερων χειριστών μηχανής και, σε τελευταία ανάλυση, τη δημιουργία ενός αριθμού από διαθέσιμους μισθωτούς που ξεπερνάει το μέσο όρο των αναγκών απασχόλησης του κεφαλαίου, τη δημιουργία ενός κυριολεκτικά εφεδρικού βιομηχανικού στρατού, σύμφωνα με τον όρο που χρησιμοποίησα το 1845-⁵ ενός στρατού που είναι διαθέσιμος για τις περιόδους που η βιομηχανία εργάζεται σε έντονο ρυθμό, και που πετιέται στο δρόμο μόλις ακολουθήσει αναγκαστικά το «κραχ», ενός στρατού που αποτελεί κάθε στιγμή βαρίδι δεμένο στα πόδια της εργατικής τάξης στον αγώνα που διεξάγει ενάντια στο κεφάλαιο για την ύπαρξή της, ένα ρυθμιστή που κρατάει το μισθό στο χαμηλό επίπεδο που εξυπηρετεί τις ανάγκες του κεφαλαίου. Έτσι, για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Μαρξ, οι μηχανές γίνονται το πιο δυνατό όπλο του κεφαλαίου ενάντια στην εργατική τάξη, όπου το μέσο της εργασίας αρπάζει ξανά και ξανά από τα χέρια του εργάτη τα μέσα της επιβίωσής του, όπου αυτό το ίδιο το προϊόν του εργάτη μετατρέπεται σε όργανο για την υποδούλωσή του. Μ’αυτόν τον τρόπο, από την αρχή, η οικονομία στα μέσα της εργασίας μετατρέπεται παράλληλα σε μια χωρίς έλεος σπατάλη της εργατικής δύναμης, σε κυριολεκτική καταλήστευση σε σχέση με τις συνθήκες και τους όρους εργασίας, σε τέτοιο βαθμό, που η μηχανή, το πιο ισχυρό μέσο για τον περιορισμό του εργάσιμου χρόνου, μετατρέπεται στον πιο αλάνθαστο μηχανισμό για τη μεταβολή ολόκληρης της ζωής του εργάτη και της οικογένειάς του σε διαθέσιμο χρόνο εργασίας για την επέκταση του κεφαλαίου.⁶

Έτσι, η υπερεργασία μερικών γίνεται προϋπόθεση για την ανεργία των άλλων και η μεγάλη βιομηχανία, τη στιγμή που κυνηγάει σ' όλον τον πλανήτη να βρει καινούργιους καταναλωτές, περιορίζει στη δική της χώρα την κατανάλωση των μαζών σε ένα ελάχιστο όριο πείνας και υποσκάπτει τη δική της εσωτερική αγορά. «Ο νόμος που κρατάει πάντα την ισορροπία ανάμεσα στην έκταση και ενέργεια της συσσώρευσης από τη μια και τον σχετικό υπερπληθυσμό ή τον εφεδρικό βιομηχανικό στρατό από την άλλη, δένει τον εργάτη στο κεφάλαιο πιο στέρεα απ’ όσο κρατούσαν οι σφήνες του Ηφαίστου τον Προμηθέα δεμένο στο βράχο του. Ο νόμος αυτός καθορίζει μια συσσώρευση αθλιότητας αντίστοιχη με τη συσσώρευση του κεφαλαίου. Η συσσώρευση του πλούτου στον ένα πόλο σημαίνει ταυτόχρονα συσσώρευση της αθλιότητας, της αγωνίας για τη δουλειά, της σκλαβιάς, της αμάθειας, της αποκτήνωσης, της ηθικής κατάπτωσης στον αντίθετο πόλο, δηλαδή στην πλευρά της τάξης που παράγει το ίδιο το προϊόν της σαν κεφάλαιο».⁷ Το να περιμένει κανείς από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής μια διαφορετική κατανομή των προϊόντων, είναι σαν να περιμένει τα ηλεκτρόδια μιας μπαταρίας να μην αποσυνθέτουν το νερό και να μη δίνουν οξυγόνο στο θετικό πόλο και υδρογόνο στον αρνητικό, τη στιγμή που βρίσκονται συνδεμένα με τη μπαταρία.

Είδαμε με ποιόν τρόπο η ικανότητα τελειοποίησης των σύγχρονων μηχανών, όταν αναπτύσσεται στον ανώτατο βαθμό, μετατρέπεται, λόγω της αναρχίας της κοινωνικής παραγωγής, σ’ έναν επιτακτικό νόμο που υποχρεώνει τον κάθε ξεχωριστό βιομήχανο καπιταλιστή να βελτιώνει αδιάκοπα την παραγωγική ισχύ τους. Η απλή δυνατότητα να διευρύνεται το πεδίο της παραγωγής του μετατρέπεται γι' αυτόν σε έναν άλλο, εξίσου επιτακτικό νόμο. Η τεράστια δυναμική επέκτασης που υπάρχει στη μεγάλης κλίμακας βιομηχανία και που πλάι της η δύναμη επέκτασης των αερίων μοιάζει πραγματικά παιδικό παιχνίδι, εκδηλώνεται τώρα σε μας σαν ανάγκη για ποιοτική και ποσοτική επέκταση, που δεν υπολογίζει καμιά αντίθετη πίεση. Την αντίθετη πίεση τη δημιουργεί η κατανάλωση, οι πωλήσεις, οι αγορές για τα προϊόντα της μεγάλης βιομηχανίας. Μα η ικανότητα για επέκταση των αγορών, τόσο σε έκταση όσο και σε βάθος, καθορίζεται πρώτα-πρώτα από ολότελα διαφορετικούς νόμους, που ενεργούν πολύ λιγότερο δραστικά. Η εξάπλωση των αγορών δεν μπορεί να συμβαδίζει με την επέκταση της παραγωγής. Η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη, και μιας που δεν μπορεί να σπάσει τον ίδιο τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, γίνεται περιοδική. Η κεφαλαιοκρατική παραγωγή γεννάει έναν καινούργιο «φαύλο κύκλο».

Και πραγματικά, από το 1825 που ξέσπασε η πρώτη γενικευμένη κρίση, το σύνολο του βιομηχανικού και εμπορικού κόσμου, η παραγωγή και η ανταλλαγή σε όλους τους πολιτισμένους λαούς και τα περισσότερο ή λιγότερο βάρβαρα παραρτήματα τους, παθαίνουν βλάβη σχεδόν μια φορά κάθε δέκα χρόνια. Το εμπόριο σταματάει, οι αγορές είναι υπερπλήρεις, τα προϊόντα μένουν σε σωρούς απούλητα, το μετρητό χρήμα γίνεται άφαντο, η πίστωση εξαφανίζεται, τα εργοστάσια σταματούν, οι εργαζόμενες μάζες στερούνται τα μέσα διαβίωσης γιατί απλά παρήγαγαν πάρα πολλά, η μια χρεωκοπία διαδέχεται την άλλη, ο ένας αναγκαστικός πλειστηριασμός ακολουθεί τον άλλο. Η στασιμότητα κρατάει χρόνια, παραγωγικές δυνάμεις και προϊόντα κατασπαταλούνται και καταστρέφονται μαζικά, ώσπου τελικά να μπορέσουν να διοχετευθούν οι συσσωρευμένες αυτές μάζες των εμπορευμάτων, ύστερα από μια μικρή ή μεγάλη υποτίμηση, οπότε η παραγωγή και η ανταλλαγή ξαναπαίρνουν σιγά-σιγά μπρος. Σταδιακά ο ρυθμός της κίνησης επιταχύνεται, το βήμα γίνεται τροχάδην, το βιομηχανικό τροχάδην μετατρέπεται σε καλπασμό και ο καλπασμός μεγαλώνει με τη σειρά του, ώσπου να γίνει ένα αχαλίνωτο τρέξιμο, ένα πραγματικό βιομηχανικό, εμπορικό, πιστωτικό και κερδοσκοπικό steeple-chase,⁸ για να καταλήξει και πάλι με ένα από τα πιο επικίνδυνα άλματα.... στο χαντάκι του κραχ. Και ξανά τα ίδια από την αρχή. Να τί ζησαμε από το 1825 όχι λιγότερες από πέντε φορές και το ξαναζούμε κι αυτή τη στιγμή (1877) για έκτη φορά. Και ο χαρακτήρας των κρίσεων αυτών εκδηλώνεται τόσο καθαρά, που ο Φουριέ έφτασε να τις χαρακτηρίσει όλες τους ονομάζοντας την πρώτη απ'αυτές: crise pl thorique (κρίση υπεραφθονίας).

Στις κρίσεις βλέπουμε να ξεσπά βίαια η αντίφαση ανάμεσα στην κοινωνική παραγωγή και την κεφαλαιοκρατική ιδιοποίηση. Η κυκλοφορία των εμπορευμάτων προσωρινά αναστέλλεται. Το μέσο κυκλοφορίας, το χρήμα, γίνεται εμπόδιο στην κυκλοφορία. Όλοι οι νόμοι της εμπορευματικής παραγωγής και κυκλοφορίας αναποδογυρίζονται. Η οικονομική σύγκρουση φτάνει στο απώγειό της: ο τρόπος παραγωγής ξεσηκώνεται ενάντια στον τρόπο ανταλλαγής.

Το γεγονός ότι η κοινωνική οργάνωση της παραγωγής στο εσωτερικό του εργοστασίου αναπτύχθηκε, ώσπου να γίνει ασυμβίβαστη με την αναρχία της παραγωγής που υπάρχει στην κοινωνία, πλάι και πάνω απ' αυτήν, το γεγονός αυτό γίνεται χειροπιαστό και στους ίδιους τους καπιταλιστές από τη βίαιη συγκέντρωση του κεφαλαίου που συντελείται όσο διαρκούν οι κρίσεις, με την καταστροφή πολλών από τους μεγάλους και ακόμα περισσότερων από τους μικρούς καπιταλιστές. Ολόκληρος ο μηχανισμός του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής αρνείται να κινηθεί, γιατί τον πιέζουν οι παραγωγικές δυνάμεις που δημιούργησε ο ίδιος. Δεν μπορεί πια να μετατρέψει σε κεφάλαιο όλη αυτή τη μάζα από μέσα παραγωγής. Μένουν αχρησιμοποίητα και γι' αυτό ακριβώς είναι υποχρεωμένος να μένει αχρησιμοποίητος και ο εφεδρικός βιομηχανικός στρατός. Μέσα παραγωγής, μέσα συντήρησης, διαθέσιμοι εργάτες, όλα τα στοιχεία της παραγωγής και του γενικού πλούτου πλεονάζουν. Όμως «η άφθονία γίνεται η πηγή της δυστυχίας και της στέρησης» (Φουριέ), καθότι αυτή ακριβώς η αφθονία εμποδίζει τη μετατροπή των μέσων παραγωγής και συντήρησης σε κεφάλαιο. Γιατί στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία, τα μέσα παραγωγής δεν μπορούν να μπουν σε κίνηση, αν προηγουμένως δεν μετατραπούν σε κεφάλαιο, σε μέσα για την εκμετάλλευση της ανθρώπινης εργατικής δύναμης. Η ανάγκη να πάρουν τα μέσα παραγωγής και συντήρησης την ιδιότητα του κεφαλαίου ορθώνεται σαν φάντασμα ανάμεσα σ' αυτά και τους εργάτες. Αυτή η ανάγκη από μόνη της εμποδίζει να ενωθούν οι υλικοί και προσωπικοί μοχλοί της παραγωγής. Αυτή μονάχα απαγορεύει στα παραγωγικά μέσα να μπουν σε κίνηση και στους εργάτες να εργαστούν και να ζήσουν. Έτσι, λοιπόν, από τη μια ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής στέκεται καταδικασμένος από την αδυναμία του να εξακολουθήσει να διευθύνει τις παραγωγικές δυνάμεις. Από την άλλη, αυτές οι ίδιες οι παραγωγικές δυνάμεις πιέζουν με αυξανόμενη δύναμη να λυθεί η αντίφαση, να απολυτρωθούν οι παραγωγικές δυνάμεις από την ιδιότητα του κεφαλαίου, ώστε να μπορέσει να αναγνωριστεί πραγματικά και ο χαρακτήρας τους σαν κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις.

[…]

Αν η πολιτική και πνευματική χρεωκοπία της αστικής τάξης δεν είναι πια μυστικό ούτε σ' αυτή την ίδια, η οικονομική της χρεωκοπία επαναλαμβάνεται κανονικά κάθε δέκα χρόνια. Σε κάθε κρίση η κοινωνία πνίγεται κάτω από το βάρος των δικών της παραγωγικών δυνάμεων και των δικών της προϊόντων, που δεν μπορεί να τα χρησιμοποιήσει, και σκοντάφτει ανίσχυρη πάνω στην εξής παράλογη αντίφαση: οι παραγωγοί δεν έχουν τίποτα να καταναλώσουν, γιατί λείπουν οι καταναλωτές. Η επεκτατική δύναμη που κλείνουν μέσα τους τα παραγωγικά μέσα σπάει τις αλυσίδες που τα φόρτωσε ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. Η απελευθέρωσή τους από τις αλυσίδες αυτές είναι ο μοναδικός όρος για να αναπτύσσονται αδιάκοπα οι παραγωγικές δυνάμεις και να προοδεύουν με ένα ρυθμό που θα γίνεται όλο και πιο γρήγορος και, κατά συνέπεια, για μια απεριόριστη πρακτικά αύξηση της ίδιας της παραγωγής. Κι αυτό δεν είναι όλο. Η κοινωνική ιδιοποίηση των παραγωγικών μέσων παραμερίζει όχι μόνο τα τωρινά εμπόδια της παραγωγής, μα και την πραγματική σπατάλη και καταστροφή στις παραγωγικές δυνάμεις και τα προϊόντα, η οποία είναι σήμερα αναπόφευκτος συνοδός της παραγωγής και φτάνει στο ανώτατο σημείο της όσο διαρκούν οι κρίσεις. Εκτός απ’ αυτό, απελευθερώνει ποσότητα από παραγωγικά μέσα και προϊόντα για χρήση του συνόλου, γιατί εξαλείφει την ηλίθια σπατάλη σε είδη πολυτελείας, στην οποία επιδίδονται σήμερα οι κυρίαρχες τάξεις και οι πολιτικοί τους εκπρόσωποι. Η δυνατότητα να εξασφαλιστεί, με την κοινωνική παραγωγή, σε όλα τα μέλη της κοινωνίας μια ύπαρξη, όχι μόνο εντελώς επαρκής από υλική άποψη, η οποία θα γίνεται πιο πλούσια μέρα με την ημέρα, μα που θα τους εγγυάται και την πιο ελεύθερη ανάπτυξη και ολοκληρωτική εξάσκηση στις φυσικές και πνευματικές ικανότητές τους, η δυνατότητα αυτή είναι σήμερα υπαρκτή- για πρώτη φορά, αλλά είναι υπαρκτή.¹¹

Με την κατοχή των μέσων παραγωγής από την κοινωνία, εξαφανίζεται η εμπορευματική παραγωγή και, κατά συνέπεια, η κυριαρχία του προϊόντος πάνω στον παραγωγό. Την αναρχία στο εσωτερικό της κοινωνικής παραγωγής την αντικαθιστά η συνειδητή, σχεδιασμένη οργάνωση. Η πάλη για την ατομική επιβίωση παύει. Έτσι, για πρώτη φορά αποχωρίζεται ό άνθρωπος, από μια κάποια ορισμένη έννοια, οριστικά από το ζωικό βασίλειο και περνάει από τις ζωώδεις συνθήκες ύπαρξης σε συνθήκες πραγματικά ανθρώπινες. Ο κύκλος που εξουσίαζε τις συνθήκες ζωής της ανθρωπότητας ως τώρα περνάει στην εξουσία και τον έλεγχο των ανθρώπων, που για πρώτη φορά γίνονται οι πραγματικοί και συνειδητοί κύριοι της φύσης, γιατί, και στο βαθμό που, είναι κύριοι της ίδιας τους της κοινωνικής οργάνωσης. Οι νόμοι της δικής τους κοινωνικής δράσης, που ως τώρα ορθώνονταν μπροστά τους σαν φυσικοί νόμοι, ξένοι και κυρίαρχοι, χρησιμοποιούνται από τώρα και στο εξής από τους ανθρώπους με ολοκληρωτική επίγνωση των αιτίων και γι' αυτό υποτάσσονται σ' αυτούς. Η ίδια η κοινωνική οργάνωση των ανθρώπων, που ως τώρα στεκόταν μπροστά τους σαν να είχε επιβληθεί αυθαίρετα από τη φύση και την ιστορία, γίνεται τώρα δική τους πράξη ελεύθερη. Οι ξένες, οι αντικειμενικές δυνάμεις, που ως τώρα εξουσίαζαν την ιστορία, περνούν πλέον κάτω από τον έλεγχο των ίδιων των ανθρώπων. Μόνο από τη στιγμή αυτή, οι άνθρωποι θα δημιουργήσουν συνειδητά οι ίδιοι την ιστορία τους, μόνο από τη στιγμή αυτή οι κοινωνικές αιτίες που έβαλαν οι ίδιοι σε κίνηση θα έχουν, πριν απ' όλα, και σε όλο και αυξανόμενο βαθμό τα αποτελέσματα που θέλουν οι ίδιοι. Είναι το πέρασμα της ανθρωπότητας από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας.»